skriboj de la mondo / parolskriboj / listo de parol-skriboj, eldono 11a, de 2001-09-15, auxtoras: jx. vasxe

listo de parol-skriboj

nomoj, proksimumaj datoj kaj genealogio de la lauxdire 400o da parol-skriboj uzataj aux uzitaj de homoj.

enhavo: prezento - antikvaj skriboj - orient-aziaj skriboj - centr-amerikaj skriboj - alfabetaj skriboj - hindidaj skriboj - izolitaj skriboj - referencoj

prezento

• datoj estas laux la okcidenta gregoria kalendaro, je 100 jaroj rondigite
  ekzemple 500 signifas "cxirkaux jaro 500a de la komuna erao"
• kurbaj krampoj cxirkauxas fakan aux alternativan nomon
  ekzemple kreta (a-streka) signifas ke fakuloj nomas la kretan skribon "a-streka"
  
• steleto indikas nomon neologisman rilate al konsultitaj vortaroj
  ekzemple *meroa signifas ke la nomo estis nek en piv 1970 nek en cherpillod 1988
  
• kiam lingvo uzis sinsekve plurajn skribojn, la pli antikva distingigxas per "pra"
  ekzemple pra-korea skribo distingas la cxin-korean antaux invento de hangulo
• pluralo indikas grupon de parencaj skriboj kun ne klara komuna deveno
  ekzemple italaj aludas al la antikvaj grekidaj skriboj de italio kiel tuto
  
• sxovo dekstren indikas idecon de skribo rilate al la antauxa.

ekzemplaj noticoj.

antikvaj skriboj

en cxi cxapitro skriboj aperintaj antaux -1500 inter irano kaj orienta mediteraneo, kaj iliaj idoj. sumeridaj skriboj ofte estas nomataj sendistinge la kojneska aux kojnoforma skribo. datoj proksimumas: ankoraux en la 1990aj jaroj arkeologiaj trovoj sugestas alterne plifruecon jen de egipta, jen de indusa, jen de sumera skribo.

• sumera, -3300 gxis 0
  • pra-elama, -3000 gxis -2800
    • streka elama, -2100
  • akada, -2500 gxis 0
    • elama (kojneska elama), -2100 gxis -500
    • hitita, -1600 gxis -1200
    • *urartua, -1300 gxis -700
• egipta, -3200 gxis 400
  • *meroa, -200 gxis 400
• indusa, -3200 gxis -1500
• pra-elama, -3000 (?) gxis -2700 (?)
• bild-hitita (luvita hieroglifa), -1600 gxis -700
• pra-kreta (kreta hieroglifa), -1900 gxis -1600
  • kreta (a-streka), -1700 gxis -1400
    • micena (b-streka), -1500 (?) gxis -1200
    • cipra, -1500 gxis -400
• pra-persa (persepola), -500 gxis -300

orient-aziaj skriboj

la cxina estas la plej olda hodiaux uzata skribo.

• cxina, -1500 gxis nun
  • pra-japana, 300 gxis ?
    • japana, 800 gxis nun
  • pra-korea, 300 gxis ?
    • korea, 1400 gxis nun
  • pra-vjetnama (*cxunomo), 700 (?) gxis ?
  • granda *hxitana, 900 gxis 1200
  • eta *hxitana, 900 gxis 1200
    • *tanguta (*xi-xia-a), 1000 gxis 1200
    • *gxurcxena (*jürchen), 1200 gxis 1600
  • pra-jia, 1500 gxis 1900
    • jia, 1900 gxis nun
  • *bopomofo, 1900 gxis nun
• nasxia, ? gxis ?

centr-amerikaj skriboj

proksimume 15 skriboj naskigxis en la amerika kontinento. kelkaj nur unudokumentas.

• *olmeka, -2000 gxis ?
• *zapoteka (*oaksaka), -500 gxis 800 (?)
  • *miksteka, 1000 gxis 1500
• *la-mohxara, -100 gxis ?
• majaa, 200 gxis 900 (?)
• nahuxatla (azteka), 1200 gxis 1500

alfabetaj skriboj

la alfabetaj skriboj havas ne tute klaran originon ie en mez-oriento. ili nomatas cxi tie laux la komencaj literoj de sia aboco: alef, bet. la nunaj vaste uzataj arabidaj, cirilidaj kaj latinidaj skriboj anas en cxi tiu familio.

hebrea skribo - el museu 2000

• kanaana (sinaja), -1800 gxis -1200 (?)
• *biblosa (pseuxdo-hieroglifa), -1300 gxis -900
• ugarita, -1300 gxis -1200
• fenica, -1200 gxis 200
  • pra-hebrea, -900 gxis 100
    • samaria, 400 gxis nun
  • aramea, -800 gxis 300 (?)
    • hebrea, -600 (?) -100 (?) gxis nun
    • pahlavia, -100 gxis 900
      • avesta (zenda), -500 (?) gxis ?
    • nabatea, -100 gxis 400
      • araba, 400 gxis nun
        • arabidaj...
    • palmira, -100 gxis 300
    • siriaka, 0 gxis 1600
    • sogda, 100 (?) 300 (?) gxis 800
    • manihxea, 300 gxis ?
      • pra-ujgura, 700 gxis 1700
        • mongola, 1300 gxis ?
          • mancxura, 1600 gxis ?
  • greka, -800 gxis nun
    • italaj
      • etruska, -700 gxis -100
        • oska, -400 gxis -100
        • umbra, -400 gxis -100
        • latina, -600 gxis nun
          • latinidaj...
      • volska
    • kopta, -100 gxis 1300
    • runaj, 200 gxis 1500
    • gota, 300 gxis 500
    • slavona glagolica, 800 gxis 1200
      • kroata glagolica, 1000 gxis 1900
    • cirila (cirilica), 800 gxis nun
      • cirilidaj...
  • pra-berbera, -600 gxis 200
    • berbera (tifinaga), ? gxis nun
  • sud-okcident-ibera, -500 (?) gxis ?
    • sud-ibera, -400 (?) gxis ?
    • orient-ibera, -400 (?) gxis 0
• sud-arabiaj
  • sud-arabia, -800 gxis 500
  • etiopaj
    • geza, 400 gxis nun
      • amhara, ? gxis nun
• kauxkazaj
  • *kauxkaz-albana, 400 gxis 700 (?)
  • armena, 400 gxis nun
  • kartvela, 400 gxis nun

hindidaj skriboj

laux iuj taksoj pli ol 100 skriboj. la izolita karosxta tre probable inspirigxis el la aramea. eble ankaux la tre fekunda brama, kiu disetendigxis al centra azio kaj precipe al suda hindio kaj sud-orienta azio. la historio de tiuj efikaj silabaj son-skriboj estas manke dokumentita en okcidentaj lingvoj.

gugxarata skribo - el museu 2000

• *karosxta, -300 gxis 400
• *brama, -500 gxis 300
  • *kusxana, 0 gxis 400
  • *gupta, 300 gxis 500
    • *kotana (tohxara)
    • *sidama
    • *sxarada, 700 gxis nun
      • *takara
        • gurmuka (pangxaba), 1300 gxis nun
    • *sidamatrika, 500 gxis ?
      • devanagara (*nagara), 700 gxis nun
        • *sojomba, 1700
        • pra-bengala, 1000 gxis ?
          • gugxarata, ? gxis nun
          • bengala, ? gxis nun
          • orija, ? gxis nun
    • nepala, 1100 gxis nun
  • *sag-pinta
  • tibetaj
    • tibeta, 700 gxis nun
      • *pagspa-mongola (*phags pa), 1300
      • *lepcxa, ? gxis nun
      • *limbua, ? gxis nun
  • sud-hindaj
    • pra-kanara (*cxalukja), 400 gxis ?
      • kanara, ? gxis nun
      • telugua, ? gxis nun
    • granta (*palava), 500 gxis 1900
      • malajalama, 800 gxis nun
      • tamila, ? gxis nun
    • sinhala, ? gxis nun
  • pali-skriboj
    • *cxama, 200 gxis 1400
    • kmera (mise: hxmera), 600 gxis 1400
    • *mona, 600 gxis ?
      • birma (*mjanmara), 1000 gxis nun
    • taja (siama), 1300 gxis nun
      • lauxa (laosa), 1500 gxis nun
  • sud-orient-aziaj
    • pra-gxava (*kavia), 700 gxis ?
      • gxava (mise: java)
      • balia
      • *tagbanva, ? gxis 1600
      • *hanunooa
      • *buhida, ? gxis nun
      • *regxanga (*kaganga) ? gxis nun
    • bataka
    • sumatra (*lamponga), 600 gxis nun
    • filipina (tagala, tagaloga)
    • *bisaja
    • bugxia (*lontara, *makasar), 1500 gxis nun

izolitaj skriboj

skriboj inventitaj kun reforma, universalisma, sekretisma aux luda celo, iom simile al plan-lingvoj. ankaux skriboj kun pluraj aux enigmaj fontoj.

fikciaj

• klingona, 1900
• *tolkienaj, 1900

libere inventitaj, sen evidenta deveno

• *bamuma, 1900
• blisa
• cxeroka, 1800 gxis ?
• desereta, 1800
• eskima bilda, 1800
• inkaa (*kipua), ? gxis 1500
• kria
  • eskima silaba (*inuita silaba), 1800 gxis nun
• maldiva, 1800 gxis ?
• *mendea
• *nkoa, 1900 gxis nun
• *ngxuka, 1900 gxis nun
• ogama, 400 gxis 600
• pask-insula (*rongorongo)
• sxava, 1900
• *vaja, 1800 gxis nun

sciencaj, fonetikaj

• amerika fonetika
• internacia fonetika (ifa), 1900

  referencoj

  1. aventure 1997
  2. britannica 2000
  3. cherpillod 1988
  4. fevrier 1984
  5. piv 1970
  6. wennergren 1999